شهرزاد احمدپور سامانی
چکیده:
شروع کار قهوه‌خانه‌ها در ایران از زمان صفویه و احتمالاً از زمان سلطنت شاه‌طهماسب اول بوده و در زمان شاه‌عباس اول در شهر اصفهان به اوج رونق خود رسیده است. در این دوران به دلیل پایتخت بودن اصفهان، قهوه‌خانه‌های این شهر به نهایت اوج شکوه خود رسیدند چرا که قهوه‌خانه یک مکان تفریحی استراحتی بوده و در دوره‌ای می‌توانسته به فعالیت خود ادامه دهد و طرف‌دار داشته باشد که جامعه دارای امنیت و آسایش باشد.
با سقوط سلسله صفویه و تا روی کار آمدن سلسله قاجار اطلاع زیادی درباره قهوه‌خانه‌های این شهر و حتی دیگر شهرها در دسترس نیست زیرا به دلیل روی کار آمدن سلسله‌های افشار و زند و نبود امنیت زیاد اجتماعی این مکان تفریحی، دچار رکود شد. با آغاز کار سلسله قاجار قهوه‌خانه‌ها دوباره رایج شد ولی در اصفهان به شکوه دوره صفویه نبود که شاید به دلیل مرکزیت قرارگرفتن تهران بوده باشد
در این پژوهش تلاش بر این است که بخشی از تاریخ اجتماعی ایران در این برهه زمانی را مورد بررسی قرار دهیم بنابراین ابتدا مختصری به تاریخچه قهوه و چای در ایران می‌پردازیم و سپس شروع کار قهوه‌خانه‌ها در اصفهان را با بیان ساختار و کارکرد آنها مورد بررسی قرار می‌دهیم.
واژگان کلیدی: اصفهان - قهوه‌خانه - صفویه - قاجار
منابع (سفرنامه ها)
اوتر، ژان، ۱۳۶۳، سفرنامه ژان اوتر، ترجمه علی اقبالی، چاپ اول، تهران، نشر جاویدان
اورسل، ارنست، ۱۳۵۳، سفرنامه اورسل، ترجمه علی‌اصغر سعیدی، چاپ اول، تهران، نشر زوار
اولیویه، ۱۳۷۱، سفرنامه اولیویه، ترجمه محمد طاهر میرزا، چاپ اول، تهران، نشر اطلاعات
اولئاریوس، آدام، ۱۳۶۹، سفرنامه آدام اولئاریوس، ترجمه حسین کرد بچه، ج ۱ و ۲، چاپ اول، تهران، نشر کتاب برای همه
بروگش، هینریش، ۱۳۶۷، سفری به دربار سلطان صاحبقران، ترجمه حسین کرد بچه، ج ۱ و ۲، چاپ اول، تهران، نشر اطلاعات
پرنو، موریس، ۱۳۲۴، در زیر آسمان ایران، ترجمه کاظم عمادی، چاپ اول، تهران، نشر کتاب‌فروشی محمدعلی علمی
تاورنیه، ژان باتیست، ۱۳۸۳، سفرنامه تاورنیه، ترجمه حمید ارباب شیرانی، چاپ اول، تهران، نشر نیلوفر
تحویلدار اصفهانی، میرزا حسین، ۱۳۴۲، جغرافیای اصفهان، چاپ اول، تهران، نشر مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی
دالمانی، هانری رنه، ۱۳۳۵، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمه فره وشی، چاپ اول، تهران، نشر ابن‌سینا
دروویل، گاسپار، ۱۳۶۷، سفر در ایران، ترجمه منوچهر اعتماد مقدم، چاپ سوم، تهران، نشر شباویز
دیولافوآ، مادام، ۱۳۶۱، سفرنامه مادام دیولافوآ، ترجمه فره وشی، چاپ دوم، تهران، نشر کتاب‌فروشی خیام
رایس، کلارا کولیور، ۱۳۶۶، زنان ایرانی و راه‌ورسم زندگی آنها، ترجمه اسدالله آزاد، چاپ اول، مشهد، نشر معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی
شاردن، جان، ۱۳۷۴، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، جلد ۱ و ۲ و ۳ و ۴ و ۵، چاپ اول، تهران، نشر طوس
شرلی، ۱۳۶۲، سفرنامه برادران شرلی، ترجمه آوانس، به کوشش علی دهباشی، چاپ اول، بی جا، نشر نگاه
فلاندن، اوژن ۲۵۳۶ شاهنشاهی، سفرنامه اوژن فلاندن به ایران، ترجمه حسین نور صادقی، چاپ سوم، تهران، نشر اشراقی
فیگوئروا، دن گارسیا دسیلوا، ۱۳۶۳، سفرنامه دن گارسیا دسیلوا فیگوئروا، ترجمه غلامرضا سمیعی، چاپ اول، تهران، نشر نو
کارری، جوانی فرانچسکو جملی، ۱۳۸۳، سفرنامه کارری، ترجمه عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، چاپ دوم، تهران، نشر علمی فرهنگی
کرزن، جورج ن، ۱۳۶۲، ایران و قضیه ایران، ترجمه غ. وحید مازندرانی، جلد ۱ و ۲، چاپ دوم، تهران، نشر علمی فرهنگی
کمپفر، انگلبرت، ۱۳۶۳، سفرنامه کمپفر به ایران، ترجمه کیکاووس جهان‌داری، چاپ سوم، تهران، نشر خوارزمی
لوتی، پیر، ۱۳۷۲، سفرنامه به‌سوی اصفهان، ترجمه بدرالدین کتابی، چاپ اول، تهران، نشر اقبال
ویلسن، سر آرنولد، ۱۳۶۳، سفرنامه ویلسن، ترجمه حسین سعادت نوری، چاپ دوم، تهران، نشر وحید
منابع (تحقیقاتی)
انصاف پور، غلامرضا، ۱۳۶۳، ایران و ایرانی به تحقیق در صد سفرنامه خارجی، چاپ اول، تهران، نشر زوار
آژند، یعقوب، ۱۳۸۵، نمایش در دوره صفوی، چاپ اول، تهران، نشر فرهنگستان هنر
دهخدا، علی‌اکبر، ۱۳۸۵، لغت‌نامه دهخدا، جلد ۱ و ۲، چاپ اول، به کوشش دکتر غلامرضا ستوده و دکتر ایرج مهرکی و اکرم سلطانی، تهران، نشر دانشگاه تهران
راوندی، مرتضی، ۱۳۵۷، تاریخ اجتماعی ایران، جلد ۷ و ۸، چاپ اول، تهران، نشر نگاه
سیرو، ماکسیم، ۲۵۳۳ شاهنشاهی، راه‌های باستانی ناحیه اصفهان و بناهای وابسته به آنها، ترجمه مهدی مشایخی، چاپ اول، تهران، نشر سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران
شهری، جعفر، ۱۳۶۷، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، جلد ۱ و ۲ و ۳ و ۴ و ۵ چاپ اول، نشر خدمات فرهنگی رسا و نشر اسماعیلیان
شهری، جعفر، ۱۳۷۱، طهران قدیم، جلد ۱ و ۲ و ۳ و ۴ و ۵، چاپ اول، تهران، نشر معین
فلسفی، نصرالله، ۱۳۶۴، زندگانی شاه‌عباس اول، جلد ۱ و ۲، چاپ دوم، تهران، نشر علمی
فلسفی، نصرالله، ۱۳۸۱، مقالات تاریخی و ادبی، به کوشش رضا احمدزاده، جلد ۱ و ۲، چاپ اول، تهران، نشر دارینه
کاظمی، ثریا، ۱۳۷۶، حاج محمد میرزا کاشف السلطنه چای‌کار پدر چای ایران، با مقدمه و اضافات جعفر پژوم، چاپ دوم، تهران، نشر سایه
معین، محمد، ۱۳۸۲، فرهنگ معین، جلد ۳، چاپ اول، تهران، نشر زرین
نجمی، ناصر، ۱۳۶۲، ایران قدیم و تهران قدیم، چاپ اول، تهران، نشر جان زاده