وحیده استوار (نویسنده مسئول)، سید محمد مهرنیا
چکیده: درزمینهی هنر اسلامی در حوزه نگارگری و در طول حیات آن، آثار ارزشمندی خلقشده است. داستان زال و رودابه از افسانههای محبوب شاهنامه بوده که همواره موردتوجه نگارگران هنر سنتی ایران قرارگرفته است. این داستان در مورد عشقی است که هر دو طرف نادیده از طریق گفتههای دیگران و شنیدههای خود گرفتار یکدیگر میشوند. هدف از این پژوهش، پی بردن به عناصر نمادین و نشانه های تصویری بهکاررفته درصحنه دیدار زال و رودابه بوده؛ از این رو پژوهش قصد دارد که به کشف وجوه تشابه و تمایزهای تصویری، ویژگیهای بصری، تجسمی و تحلیل محتوای نگارههایی با موضوع صحنه دیدار زال و رودابه در شاهنامههای مکاتب تبریز اول، تبریز دوم، تبریز-صفوی اصفهان، شیراز آلاینجو، تیموری هرات و قزوین بپردازد. پژوهش برای دستیابی به این منظور از الگوی نشانه شناسی پیرس یاری جسته است. این پژوهش در پی پاسخگویی به این پرسش بوده که چگونه میتوان به مدد الگوی نظری پیرس، به کشف وجوه تمایز و تشابه عناصر بصری، نمادین و معانی ضمنی موجود در مضامین نگارههای دیدار زال و رودابه در مکاتب موردبحث پرداخت؟ نتایج حاصل از پژوهش نشان میدهد که انتقال این دسته از مفاهیم در نمونههای تصویری میتواند سازوکار خاصی داشته باشد که با منطق سهگانهی نشانهشناسی پیرسی قابلتعریف، مطالعه و بررسی است. همچنین مطالعات پژوهش حاکی از ارتباط عمیق نشانهها، نگارهها و متن روایت است. رابطهی دال و مدلولی عناصر در کارکرد شمایلی نگارهها شبیه به یکدیگر و نزدیک به عناصر واقعی از قبیل بنای ساختمانها و الگوهای طبیعی بوده است. در کارکرد نمادین عناصر موجود در نگاره با دیدن دال رابطهای از معنای مدلول مانند عشق، رستاخیز، مرگ، زندگی و ... را در ذهن متبادر مینماید. در کارکرد نمایهای نیز عناصر طبیعی دالهای نشانهای از وجه شمایلی خود به سمت نمادین و نمایهای حرکت مینماید.
کلیدواژگان: نگارگری ایرانی، زال و رودابه، نشانهشناسی، پیرس
منابع و مآخذ:
آژند، یعقوب. (۱۳۹۳). مکتب نگارگری اصفهان. تهران: فرهنگستان هنر، طبع و نشر.
آژند، یعقوب. (۱۳۹۴). مکتب نگارگری تبریز و «قزوین - مشهد.» تهران: فرهنگستان هنر.
آژند، یعقوب. (۱۳۸۷). مکتب نگارگری هرات. تهران: فرهنگستان هنر.
احمدی، بابک. (۱۳۹۲). حقیقت و زیبایی: درسهای فلسفهی هنر. تهران: مرکز.
افشاری، مرتضی؛ آیتاللهی، حبیبالله؛ و رجبی، محمدعلی. (۱۳۸۹). بررسی روند نمادگرایی شمایل ها در نگارگری اسلامی از منظر نشانه شناسی. مطالعات هنر اسلامی، ج 13، ش 7، ص 37-54.
بلوم، جاناتان؛ و بلر، شیلا. (۱۳۹۲). هنر و معماری اسلامی. ترجمهی اردشیر اشراقی. تهران: سروش.
پاکباز، رویین. (۱۳۸۵). نقاشی ایران: از دیرباز تا امروز. تهران: زرین و سیمین.
چندلر، دانیل. (۱۳۹۴). مبانی نشانهشناسی. ترجمهی مهدی پارسا. تهران: سوره مهر.
حسن، محمد زکی. (۱۳۵۷). تاریخ نقاشی در ایران. ترجمهی ابوالقاسم سحاب. تهران: سحاب کتاب.
حسن، محمدزکی. (۱۳۷۷). هنر ایران در روزگار اسلامی. ترجمهی محمدابراهیم اقلیدی. تهران: صدای معاصر.
حسینیراد، عبدالمجید. (۱۳۸۵). شاهکارهای نگارگری ایران. ترجمهی پیام پریشانزاده، کلود کرباسی، و ماری پرهیزگاری. تهران: موزه هنرهای معاصر.
رحمانطلب، خدیجه؛ فیزابی، بهمن؛ و هوشیار، آرتمیس. (۱۳۹۸). بررسی لباس شاهزاده خانم ها بانوان برگزیده و شاخص - - ترسیم شده در نگارههای شاهنامه بایسنقری، به منظور استفاده از ویژگیهای آن در طراحی مانتو مجلسی ایرانی (پایاننامه کارشناسی ارشد). دانشگاه موسسه آموزش عالی آپادانا.
رضویفر، آملی؛ و غفاری، حسین. (۱۳۹۰). نشانه شناسی پیرس در پرتو فلسفه، معرفت شناسی و نگرش وی به پراگماتیسم. فلسفه، ج 24، ش 39، ص 5-36.
زمانیان، پویا. (۱۳۹۸). بررسی نشانههای مشترک تصویری در عکاسی انقلاب اسلامی بر اساس الگوی پیرس. پژوهش هنر دانشگاه هنر اصفهان، ج 18، ش 9، ص 1-15.
سجودی، فرزان. (۱۳۹۲). نشانهشناسی کاربردی. تهران: علم.
سجودی، فرزان. (۱۳۸۳). نشانهشناسی کاربردی (ویرایش 2). تهران: قصه.
شاطری، میترا؛ و احمدطجری، پروانه. (۱۳۹۶). مطالعهی تاثیرپذیری نگارههای شاهنامهی طهماسبی از تغییر مذهب در دورهی صفوی. نگره، ج 42، ش 12، ص 46-61.
شریفزاده، عبدالمجید؛ و فردوسی، ابوالقاسم. (۱۳۷۰). نامورنامه. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، دانشکده علوم توانبخشی.
صالحیپناه، نیلوفر. (۱۳۹۳). طالعه تطبیقی زیبایی شناسی تصویر رستم در شاهنامه های فردوسی عصرصفوی(شاهنامه های شاه تهماسبی، قوام بن محمد شیرازی،رشیدا) (پایاننامه کارشناسی ارشد). دانشگاه علم و فرهنگ، دانشکده هنر و معماری.
عصمتی، حسین؛ و صدری، مینا. (۱۳۹۸). ترجمان تصویری صور خیال ادبی در شش نگاره شاهنامه تهماسبی. نگره، ج 52، ش 14، ص 25-38.
فردوسی، ابوالقاسم؛ و مهرآبادی، میترا. (۱۳۹۵). متن کامل شاهنامه فردوسی به نثر پارسی سره (بی کاربرد واژگان بیگانه (ویرایش 3، ج 3). تهران: روزگار.
فرید، امیر. (۱۳۹۱). بررسی نگاره جشن سده (اثر سلطان محمد). کتاب ماه هنر، ج 166، ش 1، ص 120-125.
کلبادینژاد، مریم؛ و مسعودی، آرمان. (۱۳۹۸). تحلیل بازنمایی فضاهای جنسیتی در نگارگری دوره ایلخانی بررسی فضاهای جنسیتی شده بر اساس نگارههای جامعالتواریخ و شاهنامه بزرگ ایلخانی. هنرهای زیبا - هنرهای تجسمی، ج 78، ش 24، ص 57-68.
کنبی، شیلا. (۱۳۸۹). کتاب نگارگری ایرانی. ترجمهی مهناز شایستهفر. تهران: مطالعات هنر اسلامی.
مرادخانی، دکترعلی؛ و عتیقه چی، نسرین. (۱۳۹۷). تفسیر نشانه شناختی رنگ از منظر حکمی در نگارگری ایرانی- اسلامی. رهپویه هنر، ج 7، ش 1، ص 5-21.
مهدوی، صائمه. (۱۳۹۴). تحلیل و بررسی نشانه های تصویری و ساختار کاشی های ازارۀ حرم امام رضا (ع) با استفاده از روش نشانه شناسی پیرس. آستان هنر، ج 14-15، ش 5، ص 54-64.
مهرابی، بهنام؛ و مسجدی، حسین. (۱۳۸۸). شاهنامه بایسنقری شاهکار تاریخ نگارگری ایران. دانش مرمت و میراث فرهنگی، ج 4، ش 5، ص 91-98.
میرزاابوالقاسمی، محمدصادق. (۱۳۸۷). نگاهی به شاهنامه 733 قمری (شاهنامه شیراز). آینه خیال، ج 6، ش 1، ص 64-69.
نیلی، میثم؛ و جزی زاده، امیر هوشنگ. (۱۳۹۰). قدم به قدم تا نگارگری امروز. تهران: مهرافروز.
ولیعهدی، متینهالسادات؛ و سهیلی، جمالالدین. (۱۳۹۶). بررسی روند نمادگرایی عناصر معماری، در نگاره «خسرو درحال گوش کردن به موسیقی باربد» از منظر نشانهشناسی پیرس. مطالعات هنر اسلامی، ج 26، ش 13، ص 1-24.
یاسینی، سیدهراضیه. (۱۳۹۳). بررسی تطبیقی تصویر زن در ادب فارسی و نگارههای ایرانی. پژوهش نامه زنان، ج 10، ش 5، ص 139-162.
Peirce, Charles S. (1868). Questions concerning certain faculties claimed for man. The Journal of Speculative Philosophy, 2(2), 103-114.
Peirce, Charles Sanders. (1935). Collected writings. (C. Hartshorne, W. Paul, & A. W Burks, eds.) (Vol. 4-5). Harvard University Press.
Peirce, Charles Sanders. (1991). Peirce on signs: Writings on semiotic. UNC Press Books.
منابع تصاویر:
URL1: https://www.davidmus.dk/ accesed at January 10. 2022
URL2: https://www.metmuseum.org/ accesed at January 10. 2022
URL3: https://asia.si.edu/ accesed at January 10. 2022
URL4: https://www.mfa.org/ accesed at January 10. 2022
URL5: https://worcester.emuseum.com/ accesed at January 10. 2022
URL6: https://www.artic.edu/aic/ accesed at January 10. 2022
URL7: https://beta.fitz.ms/ accesed at January 10. 2022
URL8: https://www.si.edu/ accesed at January 10. 2022
Analysis of symbolic elements and visual signs of Zal and Rudaba meeting in Iranian painting
Abstract: In the field of Islamic art, valuable works have been created in the field of painting and during its lifetime. The story of Zal and Rudaba is one of the popular legends of the Shahnameh, which has always been the focus of Iranian traditional art painters. This story is about the love that both unseen parties fall into each other through what others say and what they hear. The purpose of this research was to find out the symbolic elements and visual signs used in the scene of the meeting between Zal and Rudaba; Therefore, the research aims to discover the visual similarities and differences, visual and visual features and analyze the content of paintings with the theme of the meeting of Zal and Rudaba in the Shahnamehs of Tabriz I, Tabriz II, Tabriz-Safawi Isfahan, Shiraz Al-Injo, Timuri Herat and Qazvin will pay. In order to achieve this, the research has sought help from Peirce's semiotics model. This research sought to answer the question of how to discover the differences and similarities of visual, symbolic elements and implicit meanings in the themes of Zal and Rudabah's paintings in the discussed schools with the help of Peirce's theoretical model. The results of the research show that the transmission of this category of concepts in visual examples can have a special mechanism that can be defined, studied and investigated with the triple logic of Peirce's semiotics. Also, research studies indicate a deep connection between signs, images and narrative text. The relationship between the signifier and the symbology of the elements in the iconographic function of the paintings has been similar to each other and close to the real elements such as buildings and natural patterns. In the symbolic function of the elements in the picture, seeing the signifier brings to mind a relationship of signified meaning such as love, resurrection, death, life, etc. In the index function, the natural elements of signifiers move from their symbolic aspect to the symbolic and indexical side
.Keywords: Iranian painting, Zal and Rudabah, semiotics, Pierce