آیدین پارسایی راد
بهمن سلطاناحمدی
محمد اعظمزاده
چکیده:
فعالیت موسیقیایی رسمی و بزمی در دوران اسلامی ایران، بخصوص از دوران شاه عباس اول صفوی تا اوایل حکومت ناصرالدین شاه قاجار، به طور عمده در مکانهایی وابسته به حکومت به نام نقارهخانه صورت میگرفته است. در نقارهخانهی حکومتی سازهایی مثل نقاره، سنج، سُرنا، کَرنا، طبل، گَوُرگَه و... برای اهداف نظامی، سیاسی و اجتماعی حکومت همچون شرکت در جنگها، مراسم تشریفاتی و پیام رسانی بکار گرفته میشدند. در دورهی ناصرالدینشاه قاجار، با تأسیس مدرسه دارالفنون به شیوهی اروپایی و تأسیس شعبهای به نام موزیک نظام، به تدریج نقارهخانههای حکومتی ضرورت و جایگاه خود را از دست دادند و صرفاً جنبهی تشریفاتی پیدا کرد؛ در دورهی پهلوی نیز این آیین از رونق افتاد. اما نقارهخانهی مذهبی در مجموعههای آرامگاهی که مهمترین آن آستان قدسرضوی و حرم حضرت معصومه در قم میباشند که تا به حال به حیات خود ادامه داده است. از آنجا که نقارهخانه مکانی سازمان یافته و محفلی برای هنرمندان موسیقی رسمی و بزمی بوده است؛ بر این اساس میتوان چنین اظهار نمود که آیین سنتی و ملی نقارهزنی و نقارهخانهها، سهم بسزایی در شکل گیری، حفظ و بسط نغمات موسیقی اصیل ایرانی، تداوم و حیات بخش مهمی از سازهای ایرانی ایفا کرده است.
در این پژوهش به بررسی آیین نقارهزنی حکومتی، شامل اهمیت و جایگاه نقارهزنی و نقارهخانهها در حکومت و جامعه، شرح وظایف نقارهچیان و سرانجام آنها و همچنین به معرفی سازهای کاربردی در دستههای نقارهزنی حکومتی در دوران صفوی و قاجار میپردازیم. این مقاله توصیفی، تاریخی و مطالعات کتابخانهای در زمینهی موسیقی ملی ایران در دوران اسلامی تهیه و تنظیم شده است.
واژگان کلیدی: نقارهزنی، نقارهخانه، نقارهچی، سُرنا، کَرنا
منابع
آریانپور، امیراشرف. (1393)، موسیقی ایران از انقلاب مشروطیت تا انقلاب جمهوری اسلامی ایران، چاپ اول، تهران : انتشارات فرهنگستان هنر.
اعتمادالسلطنه، محمد حسن(1300 ه.ق)، یادداشتهای روزانه دربار ناصری، تهران: روزنامه شخصی.
تاورنیه، ژان باتیست(1336). سفرنامه، ترجمه ابوتراب نوری، چاپ دوم، تهران: کتابخانه سنایی.
خالقی، روحالله (1395)، سرگذشت موسیقی ایران،جلد2و1، چاپ سوم، تهران: انتشارات ماهور.
خالقی، روحالله (1391)، موسیقی ایران، تهران: انتشارات ماهور.
سانسون، مارتین(1346). سفرنامه سانسون، ترجمه دکتر تقی تفضلی، تهران: کتابفروشی ابن سینا.
شاردن، ژان(1362). سفرنامه شاردن بخش اصفهان، ترجمه حسین عریضی، چاپ دوم، تهران: انتشارات نگاه.
کرمی، پریسا. 1396، از دستان تا دستگاه، چاپ اول، تهران: انتشارات نشرهم آواز.
مستوفی، عبدالله(1384). شرح زندگانی من(تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه: از آقا محمدخان تا آخر ناصرالدین شاه)، چاپ پنجم، تهران: انتشارات زوار.
معیرالممالک، دوستعلی خان(1390). یادداشتهایی از زندگی خصوصی ناصرالدین شاه، چاپ اول، انتشارات تاریخ ایران، تهران.
مشحون، حسن(1380). تاریخ موسیقی ایران، چاپ اول، تهران: انتشارات نشرنو.
میثمی، حسین(1389). موسیقی عصر صفوی، چاپ اول، تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
وجدانی، بهروز(1395). موسیقی ایرانی و هویت، چاپ اول، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
منصوری،پرویز (1386)، ساز شناسی،چاپ پنجم،تهران: انتشارات زوار.