مطالعه تحلیلی نمود انسانی ایزدبانو آناهیتا در سفال سلجوقی

مطالعه تحلیلی نمود انسانی ایزدبانو آناهیتا در سفال سلجوقی

ابوالقاسم دادور

سهیلا نمازعلیزاده

چکیده

در ادوار پیشا زرتشتی ایران، آناهیتا ایزدبانوی آب همواره تکریم و تقدیس می­شد. در آیین زرتشتی نیز آناهیتا همچنان جایگاه متعالی خود را حفظ نمود و در اوستا، کتاب مقدس زرتشتیان، صفات برجسته انسانی او همچون خردمندی، آزادگی، پاکی، بخشندگی، شجاعت و نیرومندی توصیف ­شد. پرسش اصلی این پژوهش بدین شرح است: الگوهای بصری و مفهومی صورتگری زن در برخی از سفالینه­های شاخص سلجوقی چگونه با صفات انسانی آناهیتا تفسیر می­شوند؟ هدف این پژوهش، تبیین نسبت مفهومی میان خویشکاری­ آناهیتا با تصویرگری زن در سفال سلجوقی است. این پژوهش با منابع کتابخانه­ای و روش توصیفی- تحلیلی به بررسی کیفی داده­ها می­پردازد. براساس نتایج پژوهش به نظر می­رسد نقش و نگار زن که زینت­بخش برخی از آثار سفالی سلجوقی است با خویشکاری­های آناهیتا مناسبت دارد. سفالگر ایرانی آگاهانه از ممانعت­های تصویری نقش انسان که به مثابه بُت و شرک قلمداد می­شد عبور کرد و با به تصویرکشیدن تصاویر معنادار از زنان در سفال سلجوقی، ایرانیان را به تفکر درباب صفات برجسته انسانی آناهیتا برگرفته از اندیشه انسان­گرایانه ایرانی ترغیب می­کند. هنرمند ایرانی در عصر ترکان سلجوقی، با صورتگری زن نه تنها بر ارزش­های انسانی همچون خردمندی، آزادگی و دلدادگی ارج نهاده، بلکه در استمرار فرهنگ و اندیشه ایرانی نیز می­کوشد.   

کلیدواژه ها: هنر ایران، سلجوقیان، سفال سلجوقی، آناهیتا، انسان­گرایی

An analytical study of the human portrayal of Goddess Anahita in Seljuk pottery

Abstract

In ancient Iranian mythological worldview, Anahita, the Goddess of water, enjoyed a special status and was revered and sanctified. She maintained her high status in Zoroastrianism as well, and has been depicted in the Avesta (the Zoroastrian scripture) with notable human traits such as wisdom, freedom, chastity, generosity, courage, and power. The main research question addressed here was: How are the visual and conceptual patterns of the human portrayals in some notable Seljuk pottery interpreted based on Anahita’s human traits? This study aims to elucidate the conceptual relationship between Anahita’s functions and some Seljuk pottery focusing on human patterns. This qualitative, descriptive, analytical study uses the bibliographic research method. Based on the results, it seems that the human figures adorning some Seljuk pottery can be traced back to Anahita’s functions. The Iranian pottery artists of the Seljuk era consciously overcame the prohibitions on human portrayals (considered as idolatry and polytheism), and by depicting meaningful images of human-beings, encouraged Iranians to reflect upon Anahita's notable human traits and become better human-beings themselves. For the Iranian pottery artist of the Seljuk era, human portrayal was synonymous with esteeming human values such as wisdom, freedom, happiness, and love.

Keywords: Iranian art, Seljuks, Seljuk pottery, Anahita, Humanism

منابع

1. - بازورث و همکاران (1380). سلجوقيان..ترجمه یعقوب آژند چاپ اول. تهران: انتشارات مولی.
2. - بنونیست، امیل (1377). دین ایرانی برپایه متن­های معتبر یونانی. ترجمه بهمن سرکاراتی. تهران: نشر قطره.
3. - بویل، جی.ا (1390). تاریخ ایران کمبریج. جلد 5 قسمت اول. ترجمه تیمور قادری. تهران: مهتاب.
4. - بویل، جی.ا و همکاران (1395). تاریخ ایران کمبریج،. جلد 5. ترجمه حسن انوشه. تهران: امیرکبیر.
5. - بهار، مهرداد (١٣٩٠). از اسطوره تا تاريخ. تهران: نشر چشمه.
6. - بیکرمان، ا. و همکاران (1393). تاریخ ایران کیمبریج: از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان: ج 3، بخش دوم. ترجمه حسن انوشه. تهران: انتشارات امیرکبیر.
7. - پوپ، آرتور، اکرمن، فیلیس (1394). سیری در هنر ایران. ترجمه سیروس پرهام. جلد 1 و2 و 4. تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
8. - دادور, ابوالقاسم ، نشاط، روشنك (1390). زن در آثار هنری ساسانیان. سمنان: انتشارات آبرخ.
9. - دوستخواه، جلیل (1385). اوستا: کهن­ترین متن­ها و سروده­های ایرانی. چاپ دهم. تهران: انتشارات مروارید
10. - ذکا، یحیی (1357)، نشریه هنر و مردم، شماره (138)، 2-12.
11. - رایس، دیوید تالبوت (1387). هنر اسلامی. ترجمه ماه ملک بهار. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
12. - زکی حسن ، محمد (1363). تاریخ صنایع ایران بعد از اسلام. ترجمه محمد حسن خلیلی. تهران: اقبال.
13. - زایبرت،  ایلزه (1379)، زن در اساطیر شرق باستان. ترجمه رقیه بهزادی. تهران: پژواک فرزان.
14. - سرلو، خوان ادواردو (1389). فرهنگ نمادها. ترجمه  مهرانگیز اوحدی. نشر دستان، تهران.
15. - شوالیه، ژان، گربران، آلن (1384). فرهنگ نمادها. جلد 1. ترجمه سودابه فضایلی. تهران: انتشارات جیحون.
16. - توحیدی، فائق (1393). فن و هنر سفالگری. تهران: انتشارات سمت.
17. - کاتلّی، مارگریتا، هامبی، لویی (1394). هنر سلجوقی و خوارزمی. ترجمه یعقوب آژند. تهران: انتشارات مولی.
18. - کونل، ارنست (1387). هنر اسلامی. ترجمه هوشنگ طاهری. تهران: انتشارات توس.
19. - صفا، ذبیح الله (1391). تاریخ ادبیات ایران، از میانه قرن پنجم تا آغاز قرن هفتم هجری. جلد 2. تهران: نشر فردوس.
20. - کامبخش فرد، سیف الله (1392). سفال و سفالگری در ایران از ابتدای نوسنگی تا دوران معاصر. چاپ 5. انتشارات تهران: ققنوس.
21. - گارودي، روژه (1389 ). رقص زندگي. ترجمة افضل وثوقي. مشهد: نشر چراغ ديده.
22. - گیرشمن، رومن (1387). ایران از آغاز تا اسلام. ترجمه محمد معین. تهران: نگاه.
23. - گیرشمن، رومن (1390). هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی. ترجمه بهرام فرهوشی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
24. - گیمن، ژاک دوشن(1398). دین ایران باستان، ترجمه رویا منجم، تهران: انتشارات علم.
25. - مک‌کال، هنریتا و همکاران (1384). جهان اسطوره‌ها: اسطوره‌های بین‌النهرینی، ایرانی، چینی، آزتکی و مایایی، اینکا. جلد 2. ترجمه عباس مخبر. تهران: نشر مرکز.
26. - واتسون، الیور (1382). سفال زرّین­فام ایران. ترجمه شكوه ذاكری. تهران: نشر سروش.
27. - هینلز، جان (1393). شناخت اساطیر ایران. ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: نشر چشمه.

منابع تصاویر

1. - پوپ، آرتور، اکرمن، فیلیس (1394). سیری در هنر ایران. ترجمه سیروس پرهام. جلد 1 و2 و4 و9. تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
2. - گیرشمن، رومن (1390). هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی. ترجمه بهرام فرهوشی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
3. - موسسه فرهنگی موزه­های بنیاد، ایران. تهران.
4. -https://www.lacma.org
5. - https://www.metmuseum.org
6. - https://www.clevelandart.org